Giriş
Sigarayı bırakamamak irade zayıflığı değil, bağımlılık
Göğüs Hastalıkları Uzmanı Prof. Dr. Osman Elbek sigara bağımlılığından kurtulmanın yollarını anlatıyor...
SİGARANIN ZARARLI ETKİLERİNİ BİLMEYEN KALMADI. NEDEN HALA KULLANILIYOR?
Evet, sağlık konusunda yol açtığı sorunlar hakkında toplum olarak pek çok şey öğrendik. Ama hala bilmediğimiz yönler var. Toplumun ekonomik ve sosyal yapısı üzerine nasıl hasarlar verdiğini pek bilmiyoruz. Örneğin gün geçmiyor ki ülkemizin bir bölgesinde orman yangını haberi duymayalım. Ama orman yangınlarının en önemli nedeninin sigara kullanımı olduğu gerçeğini hemen hiç duymuyoruz. Benzer biçimde kesin olarak kanser gelişimine yol açtığı ispatlanan hava kirliliğine neden olduğunu; eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik harcamalarına ayrılması gereken kaynakların tütün şirketlerine gitmesine sebep olduğunu hiç konuşmuyoruz. Çünkü hemen her konuyu biz kişisel düzeyde alıyoruz. O nedenle de hemen hiçbir sorunumuzu layıkıyla çözemiyoruz. Çok açık ki daha bütünlüklü kamusal politikalara ihtiyacımız var.
BİR YANDAN DA İNSANLAR BİLEREK SİGARA İÇİYOR...
Öncelikle tütün ürünü kullanmak suç değil. Aksine bağımlılık. Dünya Sağlık Örgütü’nün de ifade ettiği gibi bir hastalık. Ve hiçbir hasta hastalığı nedeniyle suçlanamaz. Her şeyden önce bu hekimlik etiğine aykırı. O nedenle kimi hekimlerin “Sigara içenleri ameliyat etmiyorum” ya da “Sigara içenlere ilaç raporu düzenlemiyorum” gibi sözleri mesleki açıdan suç ve cezayı gerektiriyor. Hiç unutmayalım ki bu ürünleri kullanmak onların suçu değil. Araştırmalar, tütün ürünü kullanan insanların yüzde 70’inin hayatlarının bir döneminde bırakmayı istediğini ancak bırakamadığını gösteriyor. Yani sigara ya da başka bir tütün ürünü kullanan insanların kahir ekseriyeti sevdiği ya da hoşlandığı için değil bırakamadığı için kullanmaya devam ediyor. Çünkü tütün ürünlerinin her türlüsü çok yüksek düzeyde bağımlılık yapıyor.
BAĞIMLILIĞI YARATAN TÜTÜNDEKİ NİKOTİN Mİ?
Evet. Üstelik tütün ürünlerinin içinde bulunan nikotin, esrar ve eroinden daha fazla oranda bağımlılığa yol açıyor. Zaten o nedenle şirketler nikotinsiz tütün üretmeye yanaşmıyorlar. Oysa bu mümkün. Ama onlar böyle bir ürünü “orgazmsız sekse benzer” diyerek tarif ediyorlar. Yani seks, insanda hazza yani orgazma neden olmasaydı bu sıklıkta yapılmazdı. İşte sigarada da nikotin bulunmasa bağımlılık yapmayacağından ürün bu oranda yaygın kullanılamayacaktı. Tütün şirketleri para kazanmak için tütün ürünü üretiyor. Yani kazançlarını azaltacak bir ürün üretmezler. O nedenle tütün ürünleri devlet kontrolünde üretilmeli. Bu alanda para kazanmaktan başka bir amacı olmayan şirketlerin tütün ürünü üretmesine izin verilmemeli.
BAĞIMLILIĞA DÖNERSEK, SİGARA NASIL BİR BAĞIMLILIĞA NEDEN OLUYOR?
Özelinde sigara genelinde tüm tütün ürünlerinin yol açtığı bağımlılığın nörokimyasal (fizyolojik), psikolojik ve davranışsal olmak üzere üç boyutu var. Önce fizyolojik boyuttan söz edelim. Kabaca tarif edecek olursam şunları söyleyebilirim: İnsanın evrimsel gelişiminde vücudumuzda iki ana yolak gelişti: Bunlardan birisi ‘ödül’, diğeri ‘ceza’ sistemi. Bu yaşamsal açıdan gerekliydi. O nedenle vücut kendisini mutlu eden bir durumla karşılaşınca mutluluk hormonu salgılıyor ve kişinin bu durumu tekrarlamasını istiyor. Örneğin yemek yiyince ya da su içince vücudunun enerji ya da su ihtiyacı karşılanmış oluyor. Elbette bu vücut için iyi bir durum ve bunun tekrarlanması için yemek yedikten ya da su içtikten sonra vücut mutluluk hormonunu salgılıyor. Kişi de bu mutluluk hormonu nedeniyle haz duyuyor ve o hazzı yeniden yaşamak için o hormonu salgılatan davranışı (örneğin yemek yeme ya da su içme) tekrarlıyor.
CEZA SİSTEMİ NASIL ÇALIŞIYOR?
Aslında bu sistem de insanı korumak ve yaşatmak için evrimsel süreçte gelişmiş. Vücut kendisine yarayabilecek bir durumdan uzak kalırsa bu kez ceza hormonlarını salgılıyor ve uzak kaldığı duruma kavuşmaya çalışıyor. Örneğin bebek acıktığı ya da susadığı zaman ağlıyor ve çıkardığı gürültüyle bir nevi anneyi cezalandırıyor. Annede bu dayanılmaz cezadan kaçmak ve gürültüye katlanmamak için çocuğu besliyor.
TÜTÜN ÜRÜNLERİ DE BU YOLLARI KULLANARAK MI BAĞIMLILIK YAPIYOR?
Evet aynen öyle. Kişi tütün ürünü kullanınca vücudunda mutluluk hormonu salgılanıyor ve bunun etkisiyle gevşeyerek rahatlıyor. Dikkati artıyor. Sigaradan ya da başka bir tütün ürününden uzak kalınca da ceza sistemi devreye giriyor ve huzursuzluk ve sinirlilik başta olmak üzere olumsuz duygular yaşamasına sebep oluyor. Çoğu kişi de bu olumsuz duyguları yaşamamak için sigara ya da başka bir tütün ürününü istemese de kullanıyor ve elbette kendisine zarar veriyor.
BAĞIMLILIĞIN PSİKOLOJİK VE SOSYAL BOYUTUNDAN DA SÖZ ETMİŞTİNİZ, ONLARI DA AÇIKLAR MISINIZ?
Psikolojik boyut aslında ödül ve ceza sisteminden bağımsız değil. Çünkü mutluluk hormonu ve diğer başka hormonlarla ödüllendirilen kişi kendisini rahat, mutlu ve iyi hissediyor. Tersine ceza sisteminin bir tür işkence yöntemi olan “elektrik verme” uygulamalarına maruz kalan kişi de kolayca tahmin edileceği üzere umutsuz, hüzünlü, huzursuz yani kabaca kötü oluyor. Bu iki duygu durumu kişinin ruhsal dünyasını derinden etkileyerek tütün bağımlılığının pekişmesine yol açıyor.
Davranış boyutu ise hem fizyolojik hem kültürel etmenlerle ilişkili. Bu konuda verilebilecek en iyi örnek el-dudak alışkanlığıdır. Biliyor musunuz, sigara içen bir kişinin eli yaklaşık bir milyon kez dudağına gitmiştir. Kendinizi düşünün: Bir işi milyon kez yapsanız artık iradi olarak mı yaparsınız yoksa otomatik olarak mı? İşte tütün ürünü kullanan kişinin de eli otomatik olarak hep dudağına gidiyor. Daha önemlisi sigarayı bırakmayı isteyen kişi kendi iradesinden bağımsız olarak çalışan bu el hareketinden yakınıyor ve elini nereye koyacağını bilemiyor. Benzer biçimde paket, kibrit, çakmak gördükten ya da çay, kahve içtikten ya da yemek yedikten sonra tütün ürünü kullanmak da bu davranışsal boyutla ilgili olan durum.
O HALDE SİGARAYI BIRAKMAK İRADEYLE ÇÖZÜLEBİLECEK BİR ŞEY DEĞİL, ÖYLE Mİ?
Evet kesinlikle doğru. Zaten hastalarımızın da yaptığı en büyük hata bu. Pek çok hasta “Ben iradesizim, bırakamıyorum” deyip tütün ürünlerini kullanmaya devam ediyor. Oysa bu bir bağımlılık. O nedenle gelişen bağımlılığa uygun bir şekilde sigara bırakma sürecinin yaşanması gerekiyor.
YANİ HERKES SİGARA BIRAKMA İLAÇLARINDAN MI KULLANMALI?
Kesinlikle hayır. Ama herkes bırakma sürecine bir bağımlılıktan kurtulma olduğunu bilerek yaklaşmalı ve mucizeler beklememeli.
Hazırlayan: Özgür Gökmen Çelenk / POSTA