Nefsin süslü gösterdiği şey olarak sanat

Ele aldığımız konu –nefis ve sanat ilişkisi– itibariyle önce kelime ya da ıstılah olarak nefsin ne’liğini, niteliğini ve sınırlarını bilmemiz/bildirmemiz gerekli olsa da, onu hem devam edegelen varlık tartışmasına bağlı olarak tümüyle keşfedilmemiş, hem de inanış ve kültürlere göre farklı manaları yüklenmiş olması bakımından burada tam anlatmamız mümkün olmayacaktır.

Mezkur konu bağlamında çıkış noktamız olan Tâhâ 20/95-96. ayetlerden bakmayı sürdürdüğümüzde, nefsin “enfisekum: ruhlarınız/canlarınız” , (En’am 6/63) anlamını önceleyerek, nefsi –kalp ve akılla birlikte– ruhtan ayırmasına rağmen, –

Süleyman Uludağ

Hocamızın kelimeleriyle– bu dört kavramı rabbânî ve ilâhî latifeyi ifade etme noktasında birleştiren ve bu bağlamda eş anlamlı sayan İmam

Gazâlî’

nin “Nûranî Beşerî Ruh Mertebeleri” esasında

Mişkât

’ında yaptığı tasnifle, bizi nefs - sanat ilişkisinde doğru bir istikamete yerleştirdiğini görürüz.

Ona göre ruhun beş mertebesi vardır.

1-Beş duyunun getirdiklerini alan

duyusal ruh,

2-Duyuların getirdiklerini tespit eden ve kayıt altına alan

hayalî ruh,

3-Duyuları ve hayali aşan anlamları algılayan

aklî ruh,

4-Salt aklî bilgileri alıp, bunlar arasında birleştirmeler, bağdaştırmalar yapmak suretiyle daha başka (üstün) bilgiler çıkaran

fikrî ruh,

5-Nebîlere ve bir kısım evliyaya özgü olan

kudsî nebevî ruh.

Beşinci mertebeyi “Eğer bazı insanların ayırt edici bir özelliği olan hususlarla ilgili şahit olduğun bir örnek istersen şiir zevkini (şiir tecrübesini) göz önüne getir. Şiir bir duyum ve algılama türüdür. Bazı insanlar bu hususta son derece yüksek zevke sahip olduğu halde, bazıları da uyumlu nâğmelerle gürültüyü birbirinden ayıramayacak derecede bu zevkten mahrumdur.” sözleriyle açan İmam Gazâlî, şu sonuca varır:

“İmdi, bilgi imanın; zevk de (batınî tecrübe) bilginin üstündedir. Müşahede tecrübesi (zevk) buluştur (vicdan); bilgi ise kıyastır. İman ise ehl-i vicdan ya da ehl-i irfana karşı hüznü zan ile birlikte salt bir taklitten ibarettir.” (Turan Koç tercümesi)

Şimdi, Sâmîrî’nin sözlerini tekrar hatırlayalım. O orada, ses çıkarma özelliği de olan buzağı putunu yapması hakkında şu üç gerekçeye tutunur:

1-Başkalarının görmediğini görme yetisi,

2-Putunun, resulün izinden avuçlayıp attığı şey ile canlıymış gibi görünmesini sağlamak,

3-Bunları yaparken nefsinin hoş gösterme / süsleme niteliğine başvurmak.

Başkalarının görmediğini görmek ve dolayısıyla göstermeye arzu duymak, Sâmîrî’nin manalar hakkındaki

fark

ile maddeler hakkındaki

tefriki

birlikte gerçekleştirmesi, kendisinin istidat ya da kabiliyet iddiasına, günümüz algısıyla sanat yapma gayretine denk düşerken, “resulün izinden avuçladığı” şey ise,

Harut ile Marut

kıssasındaki gibi sihir ya da sihirli kelimelerin öğrenilmesine benzer şekilde, bâtından ilham formunda pay almaya denk düşmektedir. Bunun günümüzdeki karşılığı ise

sanatsal yaratıcılık

dediğimiz ya da çoklarının edebiyattan şiir türüyle ifade ettikleri şeydir.

Üçüncü husus ise doğrudan, yapmanın/yaratmanın/sanatın kaynağına işaret etmektir. Öyle ki, Sâmîrî “Nefsim” derken, onun tanrının vergisi olduğunu ve kendisinin tanrı tarafından verilmiş olandan tasarrufta bulunduğunu –onun sayesinde yaptığını, yarattığını– ima ediyor olması da mümkündür.

Zira, “Nefisler bilinmezleri idrak etmek, hazineleri ortaya çıkartmak, remizleri çözmek, kapalılıkları aşmak, içlerin gizlediklerini ve hikmetlerin sırlarını araştırmayı sevmek özelliğinde yaratılmıştır ve bu nedenle kendiliğinden zahire yönelmezler.” (İbnü’l-Arabî, Fütûhat XVI/74)

İmam

Gazâlî

ile Şeyh

Muhyiddin

, kendi zamanlarından, diğer bir söyleyişle

başat bilgi

(vahiy) üzerinden konuştukları için, bizim zamanımızda önemli hale gelen

toptancı seküler bakış

açısından, nefsin süsleme / süslendirme / sanatlandırma niteliğinin, dinler, mezhepler, meşrepler, dünya görüşleri itibariyle farklılaşarak çeşitlendiğini ayrıca söylemeye ihtiyacı duymamışlarıdır.

Söz konusu farkların, Sâmîrî’nin bir

kök-imge

olarak sair zamanlardaki karşılıklarıyla, olumlu ya da olumsuz olarak sanatın icrasını belirlediği ise aşikardır.

Bu manada sanat için “Nefislerin şeyleri kendi inanışlarına, inkarlarına; doğrultmalarına ya da saptırmalarına göre süsledikleri istidadî bir uğraştır.” tanımını yapabiliriz.

Bu da bizi sanatın nefsânîliği planında, onun insanı şerî

vasatının

altına indirip indirmediğiyle ilgili ayrımı konuşmaya götürür.

O halde nasipse sonraki yazımızın başlığını şimdiden verelim:

“İnsanî vasat açısından müstehcen ve politik sanat.”

#Süleyman Uludağ

#İmam Gazâlî

#Şeyh Muhyiddin