NOVRUZ: AZERBAYCAN HALKININ AZİZ BAYRAMI

NOVRUZ: AZERBAYCAN HALKININ AZİZ BAYRAMI

Pof.Dr.Azad Nebiyev

Kiril alfabesinden Türk Alfabesine aktaran : Dr Emrullah Güney

Azerbaycan halkı özünün erken ekincilik ,maldarlık tesevvürleri ile bağlı rengarenk bayramlarını yaratmıştır.Ulu gaynaglardan süzülüb gelen ,yaddaşlara yoldaş olan bu bayramları halgımız bir-birinden oynag,şirin ve letafetli neğmeler,ibtidai tesevvürlerle bağlı ayin,e’tigad,en’ ane ve merasimlere bezemişdir.Yüzillikler dolabında bu halg bayramlarının neğme ve sözünün nakışını pozulanı da olub,bendi unudulanı da …Lakin halg coşgun bir yaradıcılıgla bayram neğmesinin pozulmuş ehengini,el sözünün unudulmuş bendini cilalamış,onu özünün güdretli me’nevi dünyasını eks etdiren yallılar,coşgun regsler,rengarenk oyunlar ,açıg havada keçirilen meydan tamaşaları ile bezenmişdir.

Halgımızın bele böyük bayramlarından biri de Novruz bayramıdır.O,her il mart ayının 20-21-22’sinde (köhne tevgimle 7-8-9) keçirilir.

Novruz,ekincilik,mehsul bolluğu e’tigadları ile bağlı yaranmış bayramlardandır.Bu bayramı keçirmek Orta Şerg ve Orta Asya halgları içerisinde daha gedim en’anelerden hesab olunur.

Novruz haggında me’lumat veren mö’teber menbeler içerisinde ‘’avesta’’ mühüm yer tutur.

‘’Avesta’’da Novruz halgın bolluğa ,güdsiyete sitayiş bayramı hesab olunur.Hetta onun ekincilik bayramı olması da geyd edilir.Avesta’da deyilir ki,Novruz;ekin bolluğu bayramıdır.O,sağlamlığın ,firavanlığın başlangıcıdır.

Zerdüştilerin Novruzla bağlı bir çok adet ,en’ane ,ayin ve e’tigadları daha bötüv halda Avesta’da gorunub sahlanmışdır,Lakin bu da bir hegigetdir ki ister Azerbaycan’da isterse de Novruzu bayram eleyen halglar içerisinde onun yaranması ile bağlı muhtelif revayetler,mifler,efsaneler mövcuddur.

Zerdüştilikden ve İslam’dan çok çok evvelki dövrlerdle bağlı olan bu revayetlerde Novruz muhtelif tarihi faktlar ve hadiselerle elagelendirilir.Mezselen ,revayet olunur ki,İran ve Turan övladı Keykavus oğlu Seyavuş (Avesta’da Siyavarşaran) Efrasiyabın ölkesine gelir.Efrasiyab onu yahşı garşılayır,gızını ona verib Sayavuşla dost olur.Seyavuş Efrasiyab ölkesinde özünden yadigar Buhara hasarını tikdirir.Lakin düşmenler Efrasiyabla Seyavuşun arasını vururlar .Efrasiyab Seyavuşu öldürüb Buhara hasarını üstüne atdırır.Ateşperestler ise onu Şerg darvazası ağzında defn edirler.Seravuşun şerefine ‘’Ateşperest ağısı’’ adında halh arasında çoklu mersiye yayılmışdır(1).Bize gelib çatan hemin mersiyelerden görünür ki,Seyavuşun defn edildiyi gün Novruz adlamdırılmış ve her il bayram kim geyd edilmişdir.

Başga bir esatirde ise Novruzun bayram edilmesi yaddaşa daha erken tesevvürlerin mirası kimi hekk edilir:’’Oğuz oğlu zağada yaşayanda gışdan yaman gorhardı.Ona göre de ilin üç feslinde gışa tedarük görer,dünyanın naz-ne’metini zağaya yığıb getirerdi.Bir il gış uzun çekdi.Oğuz oğlunun azügesi gurtardı.Çatresiz galan Oğuz oğlu Böyük çillenin otuzuncu günü zağadan bayıra çıgdı ki,yemeye bir şey tapıb getirsin.Ne geder gezdi,dolandı,heç ne tapmadı.Saggalı buz bağladı,eli-ayağı dondu.Korpeşimen eve gayıdanda yolda bir gurd balasına rast geldi.

-Oğuz oğlu,bu garda –boranda haradan gelirsen,-deye gurd balası soruşdu.

2

Oğuz oğlu başına gelen ehvalatı danışdı.İlin aylarından gileyiendi.Dedi ki,ele ay var yahşı dolanırıg ,ele ay var acından gırılırıg.Ayları terif’ledi,ayları yamanladı.

Gurd balası dedi:

Ey Oğuz oğlu,babagdakı yolayırıcında seni bir sürü goyun ,bir gucag sünbül,bir cehre ,bir de el deyirmanı gözleyir.Onları alıb zağana apararsan.Goyunu kesib etini yeyersen .Yününden cehrede ip eyirer,özüne paltar dikersen ,derisini eynine geyersen .Sünbülün denini de el deyirmanında çeker,unundan çörek bişirersen .Yaza çıharsan .Ancag sene verdiyim emanetlerden gerek muğayat olasan.Sünbülü ve goyunu özüzn artırasan.Guzuları elinin üstünde sahlayıb böyüdersen.Sünbülün denini yere sepib onu alnının teri ile suvarasan.Dediklerime emel eleye bilmesen yaşamag senin çetin olacak.

Oğuz oğlu yolayrıcına geldi.Gurd balasının dediklerini götürüb zağaya getirdi.Gışı kefikök dolandı.Yazda sürünü dağlara yaydı,sünbülü toprağa serpdi,gece-gündüz sürülerin ,sarı sünbülün gulluğunda dayandı.Oğuz oğluna bir bollug üz verdi ki,gel göresen .O günden Oğuz oğlu bütün il işledi.Gurd balasına rast geldiği böyük çillenin otuuzncu gününden ise bayrama hazırlaşmağa başladı.İlin beş gününü yedi,içdi,çaldı,çağırdı,gohuma –gardaşa bayrama getdi.

Oğuz oğlu ilinin başlangıcını o günden hesabladı.O güne NORUZ adı verdi.Novruzu bayram elemeye adet etdi.Novruz ona uğur getirdi.

O günden Novruz mühtelif dinlerin ganun kitablarına ,mühtelif dövrlerin tarihlerine ,risalelerine düşdü.

Novruzu geniş erazilerde bayram elemeye başladılar.Meselen,menbelerde gösterilir ki,Ahameniler dövründe (İsa’dan Önce,558-330) Novruzu bayram elemek halg arasında adet adet olmuşdur.Hemin bayramını keçirilmesi insanın yaşayışı,öz heyatını goruyub sahlamağa cehd etmesi,emek verdilerine yiyelenmesi,ekinciliyin esasını goyması ile elagelendirilir.

Novruzun bayram edilmesi nisbeten sonralar mifoloji anlamlardan real zemine göçürülmüşdür.Bayramı halh arasında sabitleşdirmek üçün mühtelif te’rigetler ve dinler,şahlar ve hökmdarlar mühtelif ciddi-cehdler göstermilerdir.Zerdüştiler Novruzu öz adet ve en’aneleri ile bağlamağa çalışdıkları kimi sonralar da bele teşebbüsler olmuşdur.Novruzu İran Hökmdarları Çmeşidin ve Keumurasın adı ile bağlayan revayetler de yaranmışdır.

3.

İslam dini hadimleri de Novruzu öz rengini vurmağa cehd göstermiş ,hemin gün helifeni tahta çıharmışlar .Lakin Novruz ne Zerdiştiliyen ne islamın te’siri altıma düşmemiş ,özünün hüöanist mahiyyetini yaşatmışdır.Halgın tessevvüründe bütün dinlerden ve te’rigetlerden uzag ümumhalg bayramı kimi yaşamışdır.

Novruz haggında daha mükemmel tesvirler ,me’lumetlar tarihlerin yaddaşında yaşamagdadır.XI.Esr tarihcisi Ebu Reyhan El-Burininin (973-1048) ‘’ Gedim halglardan gslmış yadigarlar’’,’’ Ganuni-mesudi’’,’’Et-tefhim ‘’ eserlerinde ,Ömmer Hayyam’ın (1045-1131)

‘’Novruzname ‘’ ,XI.Esr Ereb tarihcisi Nizamül-Mülkün ‘’Siyasetnamesi’’nde Novruz barede me’lumatlar vardır.

Ömer Hayyam ‘’Novruzname’’sinde yazdı:’’ Cemşid bu günü (Ferverdin-Mart ayının evvelini -)Novruz adlandırmag barede ferman verdi.Her il ferverdinin başlangıcını bayram elemeyi,yeni yılı hemin günden hesablamağı emr eledi.’’

Novruzun gedimden bayram edilmesi Şergin mö’teber edebi menbelerinde de öz eksini tapmışdır.E.Firdovsinin ‘’Şehname ‘’sinde bayramın İran tegviminin ilk ayı olan ferverdiinin –mart ayının evvelinde keçirildiyi gösterilir.

Nizamı Gncevinin ‘’İskendarme’’sinde ,Ali Şir Nevai’nin ‘’Seddi –İskender’’inde günümüzden 350 yıl evvel böyük halg bayramı kimi keçirildiyi geydd edilir.Tesadüfi deyil ki, Nizamide İskenderin Berde hökmdarı Nüşabeye gonag geldiyi gün ele Novruz bayramı günü idi.

Tarihi menbeler Novruzun eyni zamanda tagvim bayramı olduğunu da eks etdirmektedir.Yerin güneş edrafınbda hareketi ile bağlı fesillerin deyişmesi,gışın keçib yazın gelmesi,yeni emek mövsümünün başlanması ile elemetdar idi.İnsanlar yeni günü hem de yeni feslin gelmesi,yeni emek mövsümünün başlnaması kimi düşür ve bu günü bayram kimi tentene ile geyd edirdiler.

Göründüyü kimi,ekincilik tesevvürleri ile bağlı yaranan Novruzu özünün sonraki inkişafında hem muhtelif dinler terefinden menimsenilmeye me’ruz gamış,hem de astronomik tesevvürleri eks etdiren tegvim bayramı adı ile yaşamışdır.

4.

Novruz bayramına halg hemişe böyük hazrlık görmüş,onu tentene ile keçişmişdir.

Bayrama gırh gün galmışdan Novruza hazırlıg görülerdi .Hazırlıg Şum,Saya ve toprağa istilik getirecek ‘’Hıdır Nebi’’ merasimlerinin keçirilmesi ile başlardı.Çünkü ibtiidai insanın yaşayışı ekincilik ve maldarlıgla sık bağlı idi.Ona göre Novruz e’tigadının özünde güdretli bir bollug ,firavanlıg isteyi dayanırdı.Bu e’tigadlarda torpağa mehebbet ,emeye gülcü çağırış vardı.Eyni zamanda hemin e’tigadlarda bele bir inam eks olunmuşdu ki, insan bollug ve firavanlıgını yalnız öz alın zehmeti ile yarada biler.

Novruza geder keçirilen merasimlerde mehsul bolluğu arzusu başlıca cehet idi.İnsanda bir egide (akide) vardı ki,ne geder bollug arzularsan ,onu çağırasan ,o sene daha tez yavug düşer.Her iki merasimin başga bir gayesi ise yohsullara ,elsiz-ayagsızlara ,mehsülunu çeyirtge (çekirge) vuranlara ,sürüsüne ,zemisine gaza üz verenlere kömek etmek isteyi ile bağlı idi.’’Saya merasim’’ de goyunsuz evlere goyun veren sayaçının meramı ne geder ülvi idi:

Goyunsuz evlere saya verdi,

Fatıya ,Mahıya maya verdi.

Goyunsuz evlerde sayalar

Saylandı,

Sayaçı say alıb ,say verib

Obanı,ulusu aylandı.

Halg novruz bayramı ile bağlı silsile neğmeler yaratmştır.Bu neğmelerde bayram gününe geder şumun başa çatması ,goyun –guzunun yaza selamet çıharılması,dölün uğurlu keçirilmesi,delemenin ,südün,etin,yağın,pendirin bol olması vesaire arzulanmıştır.

Bayram gabağı günlerde gız-geline bayram donluğu üçün ip eyiren cehreye ,evde güzeranlıg remzi olan nehreye , ‘’goncew güllü,honça güllü’’ halılar tohuyan hanaya neğmeler goşulmuşdur.Deyirman ve deyirmançı ile bağlı neğmelerde bayram detalları yüksek poetiki ifadesini tapmışdır.

Novruz neğmelerinde tebiet varlıglarını insan cildinde tesevvür etmek kimi animist bahışlar ,antropomorfik görüşler özünü gösterir.

5.

Novruzda okunan ‘’ Duman ,gaç,gaç…’’ neğmesinde insanla duman arasındaki mükalime wslinde tebiet güvesini özüne tabe elemek isteyenle tabe olmayan arasındaki mükalimedir.Burada yeen insan tebiet güvesi üzerinde , hökmran olur.İnsan dumanı gorhudur çeilib getmese onu cezalandıra biler.

Metnin çağırış ve mükalime sistemi Güneşi insan cildinde tesevvür eden ,onu çağıran ‘’ Gün,çıh,gün,çıh…’’ neğmesinin mezmunu ile analoji uygunlug doğurur.

Bayramın bütün etnografi cizgileri Novruz neğmelerinde öz eksini tapmışdır.’ Semeni’’,’’ AYel baba ,Yel baba ‘’,’’İlde göyerderem seni’’,,Godu-godu’’,Yağış gelir’’ vesaire kimi nümunler bayramı şuh keçirmek isteyen halgın arzusunu ifade edirse,’’heceler ,hücreler ‘’ neğmesinde bayram detallarının bütöv lövheleri eks olunur.:

Heceler,hücreler

Uzanan gündüzler.

Gısalar geceler.

Sallanar torbalar .

Bacadan ,

Uşaglar pay ister

Ucadan:

-Hanım bacı,dursana

-Tobanı doldursana …

Novruz neğmeleri içerisinde gışın gurtarmasını,yazın gelmesini arzulayan neğmeler hususi yer tutur.’’Garı ile Martın’’ deyişmesinde ise bütövlükde iki remz –Gışla Yaz arası garşı garşıya dayanmışdır.Gış ne geder sert olsa da ,Yazın idaresi garşısında meğlub olur.

Yazla gışın bir-birine zidd karakteri ‘’Kosa-kosa’’ tamaşasında daha secciyevi şekilde eks olunur.Erken tesevvürlerle bağlı yaranmış bu tamaşada mifoloji elementler fealdır.

Kosa ömrü başa çatmagda olan kasıblıg ,yohsullug remzidir.,heç de o,’’Yaz doğmur’’.Türk halglarının mifolojiyasında Kosa gışı temsil elemir.Yaz ise doğulmur,diridir’’ .Yazın gelişi doğumla yoh,daha erken tesevvürlerden olan ‘’ölüb –dirilme’’ anlamı ile bağlıdır.Yaz garımamışdır.O,gışın remzi olan Garının gılıncı ile öldürmüşdür.Torpag isinende ,zalım garının gılıncı gücden düşende Yaz dirilir,öz dirilmesi ile de dünyanı sevindirir.

6.

Gıtlıgh ,yohsullug,hesislig remzi olan Kosa ise garı kışın zülmkarlığından istifade edib insanları hele ehtiyac içinde sahlayır.’’Kosa ikicanlıdır’’ ifadesi ölüme mahkum olan gıtlığa aci bir istehzadır.

Novruz bayramında halg arasında bi-birinden rengarenk oyun ve temaşalar gösterilir.Bunlar içerisinde at çapma ,gılınc oynatma ,kemendatma ,zorhana ,eylence ,kendirbaz ,sim pehlevanı ,masgara ve ferdi tamaşalar hususi yer tutur.Hemin tamaşalarda ohunan neğmeler özünemehsus oyang vezne malikdir.

Halg özünün heyat,sağlamlıg,temizlik,emek verdişi vesaire bağlı birçoh ayin ,e’tigad ve merasimin Novruzla bağlamış,belellikle de onların el içerisinde geniş yayılmasına ve kütlevileşmesine nail olmuşdur.Novruz başdan-başa ruh yüksekliyi,emek coşgunluyu,torpağa,insana mehebbet bayramıdır.Ele bu mehebbetle bağlı yaranmış Novruz tapmaca ,atalar sözü ve adetlerinde ulu babalarımızın müdrik dünyagörüşü,hümanist bahışları ,helim,gaygıkeş tabieti özünü gösterir.Bu numünelerde halg gigiyenasının ((hijyen=sağlık)) ehemiyeti ,onun tebliği,yahşılıg ,heyirhahlıg ,veteni sevmek vesaire kim yüksek me’nevi –ehlagi keyfiyetler eks olunmuşdur.

Novruz bayramı heyatı Azerbaycan halgı üçün seciyyevi olan sırf milli elat heyatıdır.Bu heyat bütövlükde Azerbaycan kendlisinin torpağı sevmeye ,onu ezizlemeye ,torpğdan daha bol ne’met götürmeye çağıran emekçi halgın bayramıdır.

Bugün bizimle birlikde Novruzu Arazın o tayında galan Cenubi Azerbaycan ,Orta Asiya ,Türkiye,İran ,Efganistan,Pakistan Çin ve başga ölkelerde yaşayan milyonlarla zehmetkeş en eziz bayram kimi geyd edir.Novruz Kanada’da ,Amerikada ,Fansada ve başga ölkelerde veten hesreti ile yaşayanlar arasında da unudulmur.Novruzun sorağı dünyanı dolaşır,Novruz dünyanı bezeyir.

Kiril alfabeli Azerbaycan Türkçesinden aktaran.Emrullah Güney-Şubat 2001

Azad Nebiyev.1990.Halgın Aziz Bayramı.

Novruz bayramı.5-12 ss.Yazıcı neşriyatı.Bakı

1.Ebu Bekr Mehemmed İbn Cefer İbn Zekeriyye İbn Hettab İbn Şerrik En-Nerşahi Buhara tarihi,’’Fen ‘’ neşriyatı .Taşkent.1966.ss.28.Bu barede etraflı malümat üçün bak:Ş.Mansurov ,Seyyavuş,Nastupaeat Novruz(s,statei)Özbek dilinde ,Taşkent .1989.ss.7-10.

************************************