Van Vâlisi Tahsin Bey, yazmış olduğu mektup ve yazılarında Medresetü’z-Zehrâ projesinin hayat bulması için iki önemli meseleyi zikretmektedir.
Birincisi, Şi’â mezhebinin Şark’ta ve Kürdler arasında yayılma tehlikesidir.
İkincisi ise, Müslüman Kürd halkının cehâletinden dolayı Kürdlerin İslâmî kimliğinin tehlikeye düşmesi ve de Kürdler arasında Osmanlı varlığının riske girmesidir. Bu iki belayı önlemek için Medrese-nâm melûf ve menus ve cazibedar ve şevk-engiz itibarı olan bir maarif hareketinin Van merkezinde acilen inşa edilmesinin zarûreti, içinde Bediüzzaman’ın da bulunduğu âlimler, Kürd eşrâfı ve aşiret reisleri tarafından Vâliliğe bir dilekçe ile bildirilmiştir.
Üçüncüsü, Abdurezzak Bedirhan’ın yabancı kuvvetlerle başlattığı Kürd isyanını önlemek için de en önemli çare bu Medrese’nin inşası olduğu hatırlatılır. Bunun belgesi şöyle: “Van’da Dâr’ül-Fünûn şeklinde tesis olunacak Medrese-i Âliye’nin bedel-i inşasının Evkâf Hazinesi tarafından tesviyesi ve padişahın ismine nisbetle isimlendirilerek bedelinin takside bağlanarak ödenmesine dair Van Vilâyeti’ne ve Dâhiliye Nezâreti’ne malumat ita olunmakla hemen inşaata mübaşeret olunması,”1
Medresetü’z-Zehrâ nerede açılmalıdır?
Burada Bediüzzaman’ın Medresetü’z-Zehrâ talepleri konusunda şu açıklamaları yapabiliriz.
Bediüzzaman’ın bu Medresetü’z-Zehrâ projesi öncelikle Bitlis’de, Van’da yahut Şark Vilâyetleri’nin merkezi olacak yerlerde açmak istediği ve Ezher’in kız kardeşi olacak bir maarif projesidir. Bunun birkaç yerde açılmasında da mahzur yoktur. İhtiyaç olan yerlerde açılabilir.
Bir başka talep de Bediüzzaman’ın Sultan Abdülhamid’e sunduğu dilekçede de belirttiği gibi, Şark’ın en az üç yerinde Dar’üt-Ta’lim açılması projesidir. Medresetü’z-Zehrâ’nın açılacağı yer olarak Bediüzzaman’ın II. Abdülhamid’e sunduğu ilk dilekçede bu yerler ayrı ayrı belirtilmiştir. İlgili talep şöyledir: “Numûne-i imtisâl ve sebeb-i teşvik ve terğib olmak için, Kürdistan’ın nikat-ı muhtelifesinden, biri Artuş aşâiri merkezi olan Beytüşşebab cihetinde; diğeri Mutkan, Belkan, Sason vasatında; biri de Sipkan ve Haydaran vasatında olan nefs-i Van’da, “medrese” nâm-ı melufuyla ulûm-u diniye ve fünûn-u lâzıme ile beraber, hiç olmazsa ellişer talebe bulunmak ve oraca medar-ı maişetleri hükûmet-i seniyyece tesvid edilmek üzere üç Dârü’t-Tâlim tesis edilmelidir.”2
Bediüzzaman, Medresetü’z-Zehrâ’nın açılmasını istediği yer konusunda kendi ifadelerinde farklılık olsa da, aslî olarak gaye-i hayalinde bir değişiklik yoktur. Bunları birbirine karıştırmamak gerekir. Nitekim daha sonraki eserlerinde ve talebelerinin hatıralarında farklı mekânlar zikredilmesinin sebebi budur. İslâm Dâr’ül-Fünûnu’nun, Afrika’nın Ezher’ine karşılık Asya’da açılmasını teklif eden Bediüzzaman, 1911 senesinde Dar’üt-Ta’lim projesinin Bitlis merkezli olarak açılmasını iki “refikası”nın da doğu ve batı cenahındaki Van ve Diyarbakır’da açılmasını istemektedir. Bunu “Camiü’l-Ezher’in kız kardeşi olan, Medreset’üz-Zehra namıyla dârülfünûnu mutazammın pek âlî bir medresenin Bitlis’te ve iki refikasıyla Bitlis’in iki cenahı olan Van ve Diyarbekir’de tesisini isteriz.”3 şekliyle ifade eder.
Dipnotlar:
1- BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Evkâf; 313747)BEO,4191/314292, 28/B/1331(Hicri)/22 Haziran 1914)
2- Eski Said Dönemi Eserleri (Makalat), 20013, s.23
3- Eski Said Dönemi Eserleri (Münâzarât), 20013, s.290