SELÇUKLULAR VE DULKADİROĞULLARI DÖNEMİNDE AFŞİN

Afşin İlçesinin çok eski bir tarihi vardır. İlk çağdan günümüze birçok medeniyete beşiklik etmiş önemli tarihi olayların yaşanmış olduğu Afşin Türk hâkimiyetine 1085 yılında Selçuklu Türklerinin Anadolu’ya fethi ile başlamaktadır. Afşin bölgesi 1085 yılında Emir Buldacı Bey tarafından Selçuklu topraklarına katılarak Afşin (Efsus) Selçuklu Valilerince idare edilmiştir. Selçuklular Afşin’e ayrı bir önem vermişlerdir. 1143 yılına kadar Danişmendliler tarafından idare edilmiştir. XIII Yüz yılda Afşin-Elbistan yöresi Konya, Sivas gibi en büyük idari bölgelerden sayılarak Sü-başılar (Askeri Valiler) tarafından yönetilmiştir. Halep Eyyübi Devleti veziri Müverrih Kemaleddin İbnül – Adim 1237 ve 1238 yıllarında Kayseri’ye giderken Elbistan ve Efsus şehirlerine uğramış, bu şehirler hakkında bilgi vermiştir.Afşin'imizin tarihteki isimleri Hititler döneminde Arpasus, Asurlular ve Romalılar döneminde Arabissos, Bizanslılar dönemine Aramisos , İslam kaynaklarında Efsus'tur.Selçuklular ve Osmanlılar döneminde resmi ismi Efsus'tur.Efsus yöresel ismi Yarpuz olmuştur. Dulkadirli beyliği devrinde Yarpuz yöresel ismini almıştır. Tahrir defterlerinden anlaşıldığına göre yöre Osmanlı idaresine geçtiğinde 1522 Afşin Efsus adını henüz muhafaza ediyordu. Fakat Yarpuz sadece Efsusun değil aynı zamanda onun merkezi olduğu nahiyenin adı idi. 1540 yılında da Kanuni zamanında Yarpuz olarak geçmektedir. Yarpuz Nahiyesi Sayıları çok fazla köy ve etkinlikleriyle (Mezraları) ile yörenin en önemli nahiyesini meydana getiriyordu. Dulkadirliler döneminden kalma Afşin’deki tarihi eserler Dedebaba türbesi, Eshab-ı kehf külliyesi, Emirli (Çobanpınarı Karakaya-Kızılkaya hamamları) olmak üzere Dulkadirliler önemli eserler meydana getirmişlerdir. Bunlardan bir kısmı depremlerden, bir kısmı savaşlarda yok olmuş sadece günümüze kadar Dedebaba türbesi ve Eshab-ı Külliyesi gelmiştir. Ceyhan (Yukarı Cahan) bölgesi nehrinin iki önemli şehri Efsus (Afşin)-Elbistan Ceyhan bölgesi olarak adlandırılmıştır. Afşin Bizans imparatoru İmparator Maurice (582-602) yıllarında en parlak dönemini yaşamıştır. Afşin Kahramanmaraş’ın en büyük ilçelerinden biridir. Doğu Anadolu, Akdeniz ve İç Anadolu bölgelerinin birleştiği üç bölgenin noktasında bulunmaktadır. Eshab-ı kehf ve Yedi uyurların Asya Avrupa kıtalarının birçok yerinde 309 yıl uyuyup kaldıklarına inanılan mağaralara rastlanmaktadır. Fakat bunlardan en meşhuru Efsustur. Eshab-ı kehf’in Efsus (Afşin’de) olduğunu ifade eden tarihçiler coğrafyacılar çoğunlukta bulunmaktadırlar. Afşin İlçesi eskiden beri önemli bir bölge sayılan geniş ve verimli alan içinde kurulmuştur. Kahramanmaraş ve İlçelerinde toplam 54 höyük tespit edilmiştir. Tespit edilen bu höyüklerin 30 adeti Efsus-Afşin topraklarında bulunmaktadır. İlk ve orta çağdan kalan şehir harabeleri, höyükleri, Tümülüsleri ve mağaraları Afşin’de yapılan arkeolojik kazılar ve araştırmalar Afşin ovası ve çevresinde birçok medeniyetlerin kurulduğunu göstermektedir. Efsus-Afşin Bölgesinin Höyükleri: Kara- Elbistan (yani eski Elbistan), İzkaftil (İğde) Kara-Öyük (Karahüyük),Çavlı-Han(Çoğulhan),Tel-Afşin-Tıl-Afşin (höyüklü),Til (Akbayır), Yarbus-Yarpuz-Efsus (Afşin), Hunu (Arıtaş) Lorşun (Altunelma), Tantaris (Tanır), Evzaniye (Ozanöyük-Doğan), Karagöz Köyü Tedevin Höyük,Karagöz köyü Çebikçil höyüğü,Karagöz köyü Vezir höyüğü, (Arıstıl-Bakraç), Kaşanlı, Malap (Bakış), Sevdilli, kabaağaç ve Celeği (Ekinözü), Afşin Emirli Köyü Karaya dağı höyüğü, Afşin Alimpınar Köyü Höyüğü, Afşin Fidanlığı Atlas Höyüğü, Afşin atlas suyu Höyüğü, Afşin Deveboynu Köyü.Afşin Emirilyas köyü Höyüğü,Afşin Çobanbeyli höyüğü,Altaş Höyük,Kuşkayası Köyü Kızılhöyük,Afşin Çöte Höyüğü,Türksevin Höyüğü,Maragos-Maravuz (Dağlıca)Höyüğü bulunmaktadır. Bölgenin en büyük şehri Afşin’dir. Bu yörenin ilk çağ ile Orta çağın ilk yarısında en büyük şehri ve merkezi Afşin’di. Hunu ve Tanır’da o zaman gelişmiş ve yoğun nüfuslu kasabalardı. Şehrin en eski adı Arabissos’tur. Bizans ve Selçuklu kaynaklarında Efsüs (Efsus) olarak geçmektedir. Bunun Süryaniler tarafından bu şekilde söylenip, onlardan Araplara geçtiği düşünülmektedir. Türk kaynakların dada Yarpuz olarak adlandırılmaktadır. XIV yüzyıl özelliklede XV yüzyıl Türk kaynaklarında yarpuz olarak geçmektedir. Yarpuz Türkçe bir kelimedir. Yarpuz güzel kokulu bir ot, kır nanesi olarak anlamlandırılmıştır. Muhtemelen Arabissosu Türkler Yarpuz yaparak Türkçeleştirmişlerdir. Yarpuzun 6 km güneyinde Telafşun(Tilafşin-Höyüklü) köyü vardır. Telafşun adını Sultan Alparslan devrinin kumandanlarından Afşin beyden almıştır. Bizans İmparatoru Maurice Efsus-Afşin doğumludur. Maurice (MS 584-585) yılında yaşanan depremler Afşin şehrini harabeye çevirmiştir. Fakat Bizans İmparatoru Maurice’nin Efsus-Afşin doğup büyüdüğü yer olan Efsus şehrini tekrar imar etmiştir.Efsus şehri Maurice’nin iyi yönetimi ile Afşin (Efsus) şehri adeta yeniden yapılandırılmıştır. Afşin bölgesinin tarihi İlk çağ devirlerine kadar uzanır. Burada Hititler ve Kommagenler devirlerine ait Çavlı han (Çoğulhan , Tel Afşin (Hüyüklü-Höyüklü) Mehre, Hunu (Arıtaş) Efsus gibi yerleşim merkezleri ve tarihi kalıntıların ve höyüklerin bulunması Afşin kaza merkezindeki İkizin tepesi-İkizin Mağarası, ve Göz ( Gözüm –Göze ) mağarası , Yalak mağara, üçler mağarasının içerisinde üç adet mezar kalıntısı bunlar Afşin (Efsus) şehrinde Paleolitik ve neolitik çağlara ait kalıntıların , üçler mağarasında bulunan üç adet mezar , Göz-Gözüm –Göze mağarasının yakınında bulunan Gözpınarının yakınındaki hamam kalıntıları ve yine burada bulunan Roma dönemine ait Bir Erkek ve Kadın heykelleri ve Afşin’ in (Efsusun) şehir merkezinde bulunan tarihi eserler ,sütunlar, sütun başlıkları ve Afşin Yeşilyurt mahallesinde bulunan Kilise ile hamam kalıntıları ve yer altı şehri ile Afşin bey ilköğretim okulunun bahçesinde bulunan mozaikler Afşin’in tarihinin M.Ö 4000 yıllarına inen zengin bir tarihi olduğu Afşin yöresinde kazı çalışmaları yapan Arkeoloji uzmanı Prof Dr İsmail Kılıç KÖKTEN tarafından tespit edilmiştir. Afşin’in tarihi çok eski çağlara indiğini bu zengin tarihi eserlerinden görmekteyiz. Afşin’in Tanır kasabası yakınında Yassı höyük, Maltepe ve boz höyükteki buluntular bölgede yerleşmenin IV bin yılında başladığını gösterir. 1114 Yılında şiddetli deprem olmuştur. Bu deprem Efsus ve Elbistan’ı çok etkilemiştir. Bu deprem sonucunda Afşin ve Elbistan şehirleri Kara Elbistan’a yerleşmişler bu yerleşmede Kara Elbistan kasabası önem kazanmış fakat ikinci deprem sonucu Afşin-Elbistan Şehirleri Hunu (Bu günkü Afşin’e bağlı Arıtaş ) kasabasına yerleşmişler uzun süre Afşin –Elbistan halkı deprem korkusundan Afşin ve Elbistan ovalarına evler yapmamışlardır. Daha sonra Elbistan ovasına yeni yapılar yapmışlar Efsus (Afşin ) halkı korktuğundan Afşin ile Ördek köyü ,Kötüre köyü ,Deveboynu, Kargabükü ile kötüre köyünün Aliler mezrası ve bu köylerin birleşmesi ile Afşin’in Ortaklı köyünde Orta Niyabet kasabası kuruluyor Afşin buraya yerleşiyor Efsus köy durumuna düştüğünden Orta Niyabet kasabasına bağlı Efsus köyü olarak bir müddet böyle geçmektedir. Orta Niyabet kasabasında 1871 yılında İlk Belediye teşkilatı kuruluyor fakat büyük bir sel geliyor Orta Niyabet kasabasını alıp götürüyor. Deprem korkusu ile Afşin halkı tarafından Orta Niyabet Nahiyesi köy etkinlikleri ile yörenin en büyük nahiyesini oluşturmaktaydı. Orta Niyabet kasabasının önemini kaybetmesi ile Efsus şehrine tekrar yerleşmişlerdir. Etiler devrin dede Afşin (Efsus) çok parlak devrini yaşamıştır. Etiler Afşin’de Arpa ekmişler onun için Arpada aynı buğday gibi bereketi ve bolluğu temsil ettiğinden Etiler Afşin’e Arpa şehri manasına gelen Arpasus demişlerdir. Eshab-ı Kehf camisinin mihrabında bulunan Arpa motifli taş Etilerin en büyük simgesidir. En önemli Etilerin yolu Efsus (Yarpuz) dan Göksu ( Şimdiki Göksun çayı) vadisini izleyerek Göksun’a giderdi. Elbistan ve havalisi Orta çağ Süryani, Ermeni ve Arap kaynaklarında Ceyhan (Cahan) bölgesi olarak adlandırılmıştır. Bölgenin en eski şehri Arabissos olarak bilinen bu günkü Afşin-Efsus Yarpuz) kazasının Merkezindeki Efsus şehridir. Bu şehir VI yüzyılda meydana gelen iki deprem sonucu harap oldu. Bölgenin diğer önemli şehri Hunu beldesi olmuştur. Bu doğu kısmında Arıtaş’ın harabeleri mevcuttur. Afşin İlçesinin Kuzeybatısında Afşin (Arabissos) Romania (Hurman ) kalesi, şimdiki Yazıbelen ,Afşin İlçesinin Aramissos hisarı Amira kasabası Afşin İlçesine bağlı Emirilyas köyü, Tel-Thampson (Afşin) merkezinde bulunan Ortaçağ Hisarı önemli kalelerdir. Afşin (Efsusu) yöneten Önemli Selçuklu Valileri Emirilyas, Afşindeki Emirilyas kasabası bu vali adına kurulmuştur. Mübarizeddin Çovlu Han Bu günkü Çoğulhan kasabası bu vali adına kurulmuştur.Yine Selçuklu valisi Emir Çavlı adına çağılhan köyü kurulmuş ve burularda Selçuklulara ait han ve hamamların izleri ile İpek –Baharat ve Kervan yollarının mil taşları Afşin İlçesinde halen durmaktadır. Alaeddin Keykubat dönemi Selçuklu devrinin en parlak dönemidir. Afşin Eshab-ı Kehf Külliyesi Selçuklu Sultanı Alaeddin KEYKUBAT’IN emriyle Maraş emiri Nasirüddün Hasan tarafından yaptırılmıştır. Efsus’taki bu günkü Afşin’deki Eshabül-Kehf Külliyesi ile Dedebaba türbesi ve vakıfları bu dönemde kurulmuştur. Selçuklular veDulkadiroğulları Afşin’de çok büyük eserler bırakmışlardır.
Araştırmacı Yazar
Mustafa KÖŞ
Afşin Kent Konseyi Tarihi Araştırmalar Bölüm Başkanı.
KaynaklarProf Dr Faruk SÜMER Eshabül-Kehf Türk Dünyası Yayınları
Ali AFŞAROĞLU Eshab-ı Kehf ve Rakıyım.
Halep Vilayet Salnameleri
Yard Doç Dr Ercan GÖL Maraş ve Tarihi
Gülçin HEZER Selçuklular ve Dulkadiroğulları Döneminde Elbistan